Điểm chí và điểm phân là những thuật ngữ thú vị xuất hiện hàng năm trên lịch của chúng ta. Chúng có liên quan đến thiên văn học và chuyển động của hành tinh chúng ta. Hầu hết mọi người nghĩ về chúng như là “khởi đầu” của một mùa. Điều đó đúng khi có liên quan đến ngày trên lịch, nhưng chúng không nhất thiết phải dự đoán khí hậu hoặc thời tiết.
Các thuật ngữ “điểm chí” và “điểm phân” có liên quan đến các vị trí cụ thể của Mặt trời trên bầu trời trong suốt cả năm. Tất nhiên, Mặt trời không di chuyển qua bầu trời của chúng ta. Nhưng, nó dường như chuyển động bởi vì Trái đất đang quay trên trục của nó, giống như ngựa gỗ chạy vòng quanh. Những người trên đường đu quay nhìn thấy mọi người dường như di chuyển xung quanh họ, nhưng sự thật là chính họ đang chuyển động. Trái đất cũng vậy. Khi hành tinh quay xung quanh, mọi người thấy Mặt trời mọc ở phía đông và lặn ở phía tây. Mặt Trăng, các hành tinh và các ngôi sao dường như đều làm điều tương tự, vì cùng một lý do.
Làm thế nào để xác định các Điểm chí và Điểm phân?
Ngắm bình minh và hoàng hôn mỗi ngày (và lưu ý là không bao giờ nhìn trực tiếp vào Mặt trời nóng và sáng), đồng thời nhận thấy sự thay đổi điểm mọc và lặn của nó trong suốt cả năm. Cũng lưu ý rằng vị trí của Mặt trời trên bầu trời vào buổi trưa xa hơn về phía bắc vào một số thời điểm trong năm và nhiều hơn về phía nam vào những thời điểm khác. Các điểm mặt trời mọc, lặn và thiên đỉnh (điểm tưởng tượng phía trên một vị trí) trượt chậm về phía bắc từ ngày 21 – 22 tháng 12 đến ngày 20 – 21 tháng 6 hàng năm. Sau đó, chúng dường như dừng lại trước khi bắt đầu trượt chậm hàng ngày về phía nam, từ ngày 20-21/6 (điểm cực bắc) đến ngày 21-22 tháng 12 (điểm cực nam).
Những “điểm dừng” đó được gọi là solstices – điểm chí (từ sol trong tiếng Latinh, có nghĩa là “mặt trời”, và Sistere, có nghĩa là “đứng yên”). Những thuật ngữ này bắt nguồn từ thời điểm khi những người quan sát ban đầu không biết về chuyển động của Trái đất trong không gian nhưng đã nhận thấy rằng Mặt trời dường như đứng yên tại các điểm cực bắc và cực nam của nó, trước khi tiếp tục chuyển động biểu kiến về phía nam và bắc (tương ứng).
Điểm chí – Solstices
Hạ chí là ngày dài nhất trong năm của mỗi bán cầu. Đối với những người quan sát ở Bắc bán cầu, ngày Hạ chí tháng Sáu (ngày 20 hoặc 21), đánh dấu sự bắt đầu của mùa hè. Ở Nam bán cầu, đó là ngày ngắn nhất trong năm và đánh dấu sự bắt đầu của mùa đông.
Sáu tháng sau, vào ngày 21 hoặc 22 tháng 12, mùa đông bắt đầu với ngày ngắn nhất trong năm của người dân Bắc bán cầu. Đó là thời điểm bắt đầu mùa hè và là ngày dài nhất trong năm đối với những người ở phía nam đường xích đạo. Đây là lý do tại sao những giờ khắc như vậy được gọi là những điểm chí tháng 12 và tháng 6, chứ không phải là những điểm chí “mùa đông” hoặc “mùa hè”. Điều đó nhận ra rằng các mùa cho mỗi bán cầu tương ứng với vị trí bắc hoặc nam.
Điểm phân – Equinoxes
Điểm phân cũng có liên quan đến sự thay đổi chậm chạp của vị trí mặt trời biểu kiến. Thuật ngữ “điểm phân” (equinox) bắt nguồn từ hai từ tiếng Latinh aequus (bằng nhau) và nox (đêm). Mặt Trời mọc và lặn chính xác theo hướng đông và tây trên điểm phân, ngày và đêm có độ dài bằng nhau. Ở bán cầu bắc, điểm phân tháng 3 đánh dấu ngày đầu tiên của mùa xuân, trong khi đó là ngày đầu tiên của mùa thu ở bán cầu nam. Ngày phân tháng chín là ngày đầu tiên của mùa thu ở miền Bắc và ngày đầu tiên của mùa xuân ở miền Nam.
Vì vậy, điểm chí và điểm phân là những điểm lịch quan trọng đến với chúng ta từ vị trí biểu kiến của Mặt trời trên bầu trời của chúng ta. Chúng cũng có mối liên hệ mật thiết với các mùa nhưng không phải là lý do duy nhất khiến chúng ta có các mùa. Lý do của các mùa liên quan đến độ nghiêng của Trái đất và vị trí của nó khi nó quay quanh Mặt trời.
Quan sát các điểm chí và điểm phân
Việc lập biểu đồ các khoảnh khắc của điểm chí và điểm phân là một dự án quan sát kéo dài hàng năm. Hãy dành một chút thời gian mỗi ngày để quan sát bầu trời; để ý bình minh hoặc hoàng hôn và đánh dấu nơi những điều đó xảy ra dọc theo đường chân trời của bạn. Sau một vài tuần, bạn sẽ rất dễ dàng nhận thấy sự thay đổi rất rõ rệt của các vị trí theo hướng bắc hoặc nam. Kiểm tra các điểm xuất hiện của mặt trời mọc và lặn trên lịch in và xem chúng sắp khớp đến mức nào. Đó là một hoạt động khoa học dài hạn tuyệt vời cho bất kỳ ai cũng có thể làm và là chủ đề của hơn một vài dự án triển lãm khoa học!
Cho dù những ý tưởng ban đầu về điểm chí và điểm phân bắt nguồn từ thời điểm trong lịch sử loài người khi những người quan sát bầu trời không có cách nào biết về chuyển động của hành tinh chúng ta trong không gian, thì chúng vẫn đánh dấu những ngày quan trọng cung cấp cho mọi người manh mối về sự thay đổi của các mùa. Ngày nay, những điểm đánh dấu thiên văn cổ đại như Stonehenge nhắc nhở chúng ta rằng mọi người đã nhìn lên bầu trời và đo chuyển động của nó, kể từ buổi bình minh của lịch sử loài người.
Carolyn Collins Petersen
